Romaanse architectuur

Romaans: Rondbogenstijl van het christendom tijdens de vroege middeleeuwen. De ver-dere ontwikkeling van de oudchristelijke bouwkunst in Oost-Europa werd door de Turkse overheersing onmogelijk gemaakt. De mooiste van alle oudchristelijke kerk-gebouwen, de Aya Sophia, werd als moskee gebruikt; vele andere oudchristelijke bouwwerken kwamen in verval. Een dergelijk lot bleef de christelijke bouwkunst in West-Europa bespaard. Karel de Grote (768-814), koning van de Franken, die in 800 door paus Leo III tot keizer werd gekroond, bevorderde kunsten en wetenschappen op voorbeeldige wijze. Men spreekt zelfs van Karolingische kunst.

Kunstenaars en vaklieden waren kloosterlingen, die de bouw- en de sierkunst beoefenden binnen hun ommuurde abdij, en haar ook daarbuiten in toepassing brachten bij de bouw van kerken en kloosters.

Drie abdijen (immuniteiten) hebben wel het meest van zich doen spreken. In de nog bestaande bouwwerken zijn zij te herkennen.

  • De abdij van Cluny (Cluniacenzers) 910
  • De abdij van Cîteaux (Cisterciënzers) 1098 (1140-1193)
  • De abdij van Prémontré (Premonstratenzers) 1120 1130)

De gehele kerkenbouw werd door Rome geleid, en daardoor kwam de naam 'Romaanse stijl' in gebruik. Het eerste ontwikkelde zich deze stijl zich volledig in Frankrijk en Duits-land; later in de overige landen van West-Europa. In Engeland sprak men van 'Norman-dische bouwkunst'.

De Romaanse architectuur wordt onderverdeeld in:

  • Vroegromaans (1000-1100). Nog primitieve vormgeving. De basiliek wordt vlak afge-dekt of krijgt eenvoudige ton- en kruisgewelven.
  • Hoogromaans (1100-1200). De kruisgewelven rusten op graadbogen; de pijlers zijn rijk geleed, evenals de listen en ribben, en hebben fraai versierde kapitelen. Een rijke ontwikkeling van het kerkportaal.
  • Laatromaans (1200-1300) (met overgangsvormen naar de gotiek). Rondboog en spits-boog, roosvensters, contreforten, ornamentale geleding van de gewelven en koepel-bouw.

De voornaamste Romaanse bouwwerken zijn:

in Frankrijk

  • Abdijkerk van Cluny
  • Kerk te Saint Nectaire, departement Puy-de-Dôme.
  • Saint-Pierre te Angoulême (Kathedraal van Angoulême) (1110-1128).
  • Cathédrale Saint Front te Périgueux (976-1047).
  • Notre-Dame la Grande te Poitiers.

in Duitsland

in Italië

in Engeland

in Zuid-Nederland

in Midden en Noord-Nederland

in België

De hierboven opgesomde christelijke kerkgebouwen getuigen van de godsdienstzin in de vroege middeleeuwen, de tijd van de adel, geestelijkheid en derde stand (waaronder dan ook de boeren moeten worden gerekend); de tijd van de kruistochten, kloosterleven en ridderspelen. Het Romaanse grondplan komt overeen met dat van de oudchristelijke basiliek. Dit is begrijpelijk, daar de kerk in West-Europa de liturgie van de oudchristelijke kerk ongewijzigd overnam. In de landen waar de basiliek onbekend was, werd soms met een zeer eenvoudige plattegrond aangevangen, bijvoorbeeld wanneer de middelen niet toereikend om de officiële indeling van het kerkgebouw te volgen.

Veel vroegromaanse kerken zijn niet meer dan een rechthoekige ruimte, met aan de ene korte zijde de ingang en aan de andere kant van de korte zijde de driehoekig of halfrond uitgebouwde absis.

Het zal duidelijk zijn, dat het grondplan later volledig werd uitgewerkt, dat onderdelen werden vergroot en toegevoegd. Maar door dit groter worden werd het grondplan niet altijd grootser.

De voornaamste onderdelen van een compleet Romaans grondplan zijn:

  • De krocht of crypte (onder hoogaltaar en koor);
  • Middenbeuk (ook wel 'schip' genoemd);
  • Zijbeuken, links en rechts van de middenbeuk;
  • Dwarsbeuk of transept;
  • Hoofdabside en zij-abside;
  • Koor, tussen transept en hoofdabside;
  • Westtorens voor de zijbeuken (links en rechts van de ingang);
  • Toren op de kruising van langhuis en transept; 
  • Voorportaal (ook wel 'paradijs' genoemd) en soms ook een galerij in de hoger opgetrokken zijbeuken.
  • Het schip met de zijbeuken tezamen wordt het 'langhuis' genoemd.

Centraalbouw

Hoewel het Romaanse grondplan, afgeleid van dat van de oudchristelijke basiliek, een axiale vorm vertoont, zijn enkele pogingen aangewend om het als centraalbouw te ontwikkelen. Hier werkten vermoedelijk Romeinse invloeden. Deze pogingen betekenden echter voor de oorspronkelijke eenvoud van het Romaanse kerkgebouw geen winst. Zoals in de plattegronden van de Romaanse kerkgebouwen een zekere vooruitgang valt waar te nemen, is ook in de opbouw ontwikkeling op te merken.

Dwarsdoorsnede Dom Limburg aan de Lahn

Een nieuw element is de nonnengang (triforium) uitgespaard in de zware opgaande muren van de middenbeuk, ter plaatse waar het dak van de zijbeuk tegen de muur aansluit.

Het Romaans van de 13e eeuw vertoont reeds overgang naar de spitsbogenstijl (gotiek). Rijke versieringen, roosvensters, dubbelkapitelen, torens, een koepel op de kruising van langhuis en transept, luchtbogen, kooromgangen zijn kenmerkend voor deze christelijke bouwkunst van de vroege middeleeuwen op haar hoogtepunt. (zie schets 156)

Architectonische vormgeving

Ook de architectonische vormgeving is in de 12 eeuw van een zuiverheid, die alle waar-dering verdient. Het ornament is ondergeschikt gehouden aan de constructieve vorm. Wat een grote verdienste wordt geacht.

Roosvenster

Het roosvenster, waardoor vanuit het westen het licht de middenbeuk in haar volle lengte doorstraalt, is een van de overwinningen van het licht in de overigens schemerduistere Romaanse kerk. Het schijnsel van de middag- en de avondzon valt in de volle lengte van de kerk en hult altaarruimte en priesterkoor in een haast bovennatuurlijke glans, aan de bekoring waaraan geen enkele kerkganger zich kan onttrekken. Vijf volle eeuwen zou het roosvenster zich handhaven.

De gehele Romaanse bouwkunst werd beoefend en geleid door de kerkelijke overheid. Aan het eind van de 13e eeuw, toen burgers en kooplieden ook hun gezag deden gelden en modezin haar intrede deed, is het zuiver Romaans op de achtergrond geraakt. Het kerkgebouw werd ook de manifestatie van de invloed en de macht van de burgerij, die naar groter en grootser streefde waardoor de spitsboog mogelijkheden inhield waardoor de gotiek een ontijdig einde bracht aan de tot toen toe mooiste christelijke bouwkunst van Europa.

<<< Doorsnede Romaanse bouwstijl: de verhoogde graat-kruisgewelven verrijken het interieur. Bron: GDB 1963, blz. 159.

Romaanse versieringsvormen

De Romaanse versieringsvormen, streng ondergeschikt gehouden aan de bouwcon-structie, dragen een volstrekt begrijpelijk karakter en zijn moeilijk te overtreffen. (zie schets 160)

<<< De zijbeuk van de Dom van Hildesheim.

Bron: GDB 1963, blz. 160

Frans kerkportaal

De eigenlijke deur ligt in een sprongsgewijze verdiepte nis, waarin hoekzuiltjes tot steun van rondbogen. (zie schets 161.1)

Bron: GDB 1963, blz. 161.

Kleine Romaanse ramen

De geringe lichtinval van de kleine Romaanse ramen werd verbeterd door de dagkant in- en uitwendig af te schuinen. (zie schets 161)

Lichtopeningen

Lichtopeningen werden gekoppeld en de tussenpenanten vervangen door kleine kolommen (colonetten). (zie schets 163)

Opengewerkte kooromgang-dakgalerij

De opengewerkte kooromgang-dakgalerij is een van de sierlijkste elementen van de Romaanse kerkarchitectuur. (zie schets 164)

<<< Versiering muren.

Bron: GDB 163, blz. 166

Versiering muren

Een karakteristiek kenmerk van de Romaanse bouwkunst is de versiering van de muren met lisenen en rondboogfries onder de bandlijsten. 

De bandlijsten dienden om indringen van regenwater zoveel mogelijk tegen te gaan. De zgn. natte doorsnede van de opgaande muur wordt telkens onder de band tot een minimum teruggebracht. Voor de bandlijsten werd harde natuursteen benut en op de bandlijst werden stootvoegen open gehouden.

Bouwwerken Italië

Alle bouwwerken in Italië zijn van een bijzondere bekoring door de prachtige bouw-materialen, die ter beschikking staan: baksteen van een zacht bruin-rood en marmers in alle denkbare kleuren. De marmers worden daar op dezelfde wijze bewerkt als hier de kalksteen en zandsteen - schuren, frijnen en stocken - waardoor de kleuren in een grijze toon terugvallen. Deze wijze van behandeling staat wel in scherpe tegenstelling tot de polijstwoede hier te lande, die het schitterende bouwmateriaal tot kermismateriaal degradeert.

Het langhuis is vijf- en het transept driebeukig, de koepel elliptisch. De bovendelen van de voorgevel en de absis zijn dubbelgevels, doordat een geheel opengewerkte colonnetten-stelling los voor de vrijwel gesloten binnengevel is geplaatst, waardoor een bijzonder rijk gevelaspect verkregen werd. De horizontale elementen van deze ajour-gevels zijn met de binnengevel verbonden, Bij een felle regenbui glanst het gebouw in sprekende kleuren die weer matter worden, als de zon alles opdroogt. (einde blz. 166)

Het halfronde vlak dat de boog van het hoofdportaal en van de zijportalen omsluit, wordt meestal met beeldhouwwerk versierd. Voor het hoofdportaal is een voorstelling van de 'triomferende kerk bij het laatste oordeel' algemeen gebruikelijk.

<<< Kathedraal van Peterborough. Bron: GDB 1963, blz. 168

Kathedraal van Peterborough

De kathedraal van Peterborough (1118) is een van de mooiste voorbeelden van de Normandische (Romaanse) bouwstijl in Engeland. Door de galerij en de open kap van de zijbeuken ontbrak de mogelijkheid een triforium op die hoogte aan te brengen. Daarom is het bovenste geveldeel van de middenbeuk als dubbelgevel gebouwd, waardoor een triforium ont-stond waar het buitenlicht doorheen valt. Alleen de middenbeuk is geplafonneerd met consolevormige draagstukken, die aan de aanzet van een houten gewelf doen denken. De noord- en zuidgevels zijn in sierlijke geledingen opgetrokken.

Bron: GDB 1963, blz. 168

Munsterkerk Roermond

De Munsterkerk te Roermond (1227) is een van mooiste Romaanse kerkgebouwen in Nederland. De geheel in natuursteen opgetrokken bouwmassa duidt op Duitse invloeden.

Bartholomeuskerk Stedum

De geheel in baksteen opgetrokken Romaanse kerk te Stedum in de provincie Groningen is meer van eigen bodem. Het zadeldak op de toren komt méér voor Noord-Nederland, en ook veel in Noord-Duitsland.

Romaanse gewelfconstructies

De Romaanse gewelven zijn van zeer eenvoudige samenstelling en van Romeinse con-structies afgeleid. Bij gewelfconstructies geldt de algemene stelregel, dat de voegvlakken van gewelfschalen loodrecht moeten gericht zijn op de langste lijn van het gewelf (de diagonaallijn).

Geraadpleegde bron: Blad 148 t/m 171 - Geschiedenis der Bouwkunst 1963, H. Sutterland 

Zie ook

Pagina bijgewerkt: 18 januari 2025